جایگاه معرفت‌شناختی «حس» در قرآن کریم

بررسی آیات قرآن نشان می‌دهد که در آیات قرآن واژگان متعدد و متفاوتی برای اشاره به ادراک حسی به کار رفته است، از جمله این واژگان می‌توان به بصر، سمع، نظر، رأی، ذوق، أذن، عین و انس اشاره کرد.

بررسی آیات قرآن نشان می‌دهد که در آیات قرآن واژگان متعدد و متفاوتی برای اشاره به ادراک حسی به کار رفته است، از جمله این واژگان می‌توان به بصر، سمع، نظر، رأی، ذوق، أذن، عین و انس اشاره کرد.

حسن عابدی، یکی از ارائه‌دهندگان مقاله در همایش «قرآن و معرفت‌شناسی» بود که پنجم آبان‌ماه، در دانشکده ادبیات دانشگاه علامه طباطبایی برگزار شد. وی در یادداشتی به معرفی مقاله خود با عنوان «بررسی جایگاه معرفت‌شناختی "حس" در قرآن کریم» پرداخته است که آن را در ادامه می‌خوانید.

پرسش اصلی تحقیق حاضر عبارت است از این که «از منظر قرآن کریم، حس دارای چه ابعاد معرفت‌شناختی است؟». روش به کار رفته در این پژوهش تحلیل استنباطی است. اساس استنباط را نیز اصول و قواعد تفسیری رایج در میان مفسران اسلامی تشکیل می‌دهد. این تحقیق بر پایه برخی پیشفرض‌ها استوار شده است. نخستین پیشفرض آن است که «قرآن کریم کتاب هدایت است». طبق پیشفرض دوم، فهم قرآن کریم از اصول و قواعد خاصی پیروی می‌کند که با مبانی هرمنوتیک فلسفی تفاوت دارد. طبق پیشفرض سوم، قرآن کریم کتابی آسمانی است که از باطن عمیقی برخوردار است و چنین نیست که پژوهش و تحقیق در معارف قرآنی حد و مرزی داشته باشد.

اصطلاح‌های قرآنی ناظر به ادراک حسی

بررسی آیات قرآنی نشان می‌دهد که در آیات قرآن واژگان متعدد و متفاوتی برای اشاره به ادراک حسی به کار رفته است. از جمله این واژگان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: بصر، سمع، نظر، رأی، ذوق، أذن، عین، انس. کلمه «نظر» دست کم به سه معنا به کار می‌رود؛ تفکر، فرصت دادن، دیدن با چشم سر. آن چه که از کاربرد این اصطلاح مقصود است، همین کاربرد سوم است. کلمه «رأی» هم به معنای تفکر و به معنای دیدن با چشم سر به کار می‌رود که مقصود همین معنای دوم است.

ویژگی‌های ادراک سمع و بصر

در آیات قرآن کریم برخی اوصاف و ویژگی‌هایی برای ادراک سمعی و بصری بیان شده که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود. تیزبینی (حدت)، پوشش‌پذیری (غشاوه)، ختم، سکر، تصرف‌پذیری.

در توضیح تصرف‌پذیری باید گفت که خداوند در مواردی فرموده است که ادراک حسی قابلیت آن را دارد که آن چه هست را نبیند؛ که از آن به غشاوه تعبیر می‌شود. ولی در مواردی به رغم آن که ادراک حسی قادر به درک است، آن چه واقعاً هست را نمی‌بیند.

برای نمونه در آیه 44 سوره انفال بیان شده است که کفار نخست مؤمنان را اندک دیدند و رغبت به جنگ کردند، ولی در هنگام درگیری مؤمنان را بسیار دیدند و این امر موجب سستی و خوف آن‌ها شد و توان مقاومت را از دست دادند.

رابطه سمع و وحی

با توجه به این که بر اساس ادله عقلی عصمت پیامبران در تلقی وحی تا رساندن وحی به مخاطبان ثابت شده است، در برخی از آیات قرآن به پیامبر(ص) دستور داده شده است «وحی را بشنو!»(طه/13). از این رو می‌توان گفت که ادراک حسی ظرفیت آن را دارد که به دور از هر گونه خطایی باشد و آن چه شنیده شده با واقعیت عینی کاملاً مطابق باشد.

سمع و بصر به منزله منبع معرفت

در آیات قرآن کریم از دو ابزار ادراک حسی بسیار یاد شده که همان سمع و بصر باشد. به نظر مفسران علت این امر آن بوده که دایره و قلمرو شناخت در این دو ابزار ادراک حسی گسترده‌تر از قلمرو سایر ابزار حسی مانند بویای و چشایی است. در برخی موارد نیز در قرآن کریم برای درک از سمع و بصر تعبیر شده است، زیرا ادراک بصری از چنان قوت و وضوحی برخودار است که هیچ گونه زمینه احتمال خلاف را برای فاعل شناسا باقی نمی‌گذارد. (المیزان، ج 3، ص 95)

همچنین بر اساس آموزه‌های قرآنی، انسان در آغاز پیدایش خود فاقد سمع و بصر است و خداوند در مرحله بعد به او سمع و بصر را بخشیده است. آیه دوم سوره انسان به این واقعیت اشاره دارد.

در پایان باید یادآور شد که شناخت ابعاد معرفت‌شناختی حس از دیدگاه قرآن به این مقدار خاتمه نمی‌یابد و هر چه پژوهش و تحقیق در آیات قرآن بیشتر انجام گیرد نکات ناب بیشتری به دست خواهد آمد.