ويژگى‌هاى تلاوت مصطفى اسماعيل

«در باب وقف و ابتدا، شيوه‌اى به‌نام «وقف اسماعيلى» به او منسوب است كه در هيچ‌يك از قاريان پيش از او ديده نمى‌شود. در اين شيوه، او در حال تلاوت، با وجود داشتن نفس كافى براى ادامۀ بخش‌هاى ديگر آيه، و در جايى كه شنونده احساس مى‌كند آيه ادامه پيدا خواهد كرد، ناگهان وقف مى‌كند» . ^١[٩٧]او از اين شيوه، در بسيارى از مواقع، براى به تصوير كشيدن معانى و مفاهيم آيات و موضوعات قرآنى استفاده كرده است.

هم‌چنين صاحب‌نظران موسيقى عربى معتقدند: «شيوۀ مصطفى اسماعيل در تلاوت، روش ويژه‌اى است كه به آن سهل ممتنع گويند» . [٩٧]معنى و مفهوم اين عبارت، آن است كه «شيوۀ او در عين جذّابيت و مشتمل بودن بر جلوه‌هاى فنّى بسيار بالا، براى تقليد، توسّط ديگران، آسان و سهل است» . [۴٠]اين موضوع، خود يكى از مهم‌ترين ويژگى‌هاى تلاوت مصطفى اسماعيل است، و موجب شده است بيشينۀ قاريان پس از وى، زيربناى تلاوت خود را براساس شيوۀ او بنا كنند.

صداى مصطفى اسماعيل، از ديگر مقوله‌هايى است كه مورد بررسى صاحب‌نظران، قرار گرفته است. «استاد كمال النّجمى، در مورد صداى او مى‌گويد: صوت او در هر دوره‌اى از زندگى‌اش تغيير كرده، و يك صداى جديد، با ويژگى‌هاى جديد بوده است.

استاد محمود السّعدنى مى‌گويد: باوجود اين‌كه قرار صداى مصطفى اسماعيل، داراى نقصان است؛ امّا صداى او از صداى تمامى خوانندگان، زيباتر است.

شيخ على الضبّاع نيز بر اين باور است كه: مصطفى به‌واسطۀ حال و هوا و محيط تلاوت خود، بالا و پايين آمدن صدا و جوابات آن و توانايى در احكام قرائات سبعه، ستاره‌اى ويژه و خاص در بين قاريان به شمار مى‌رود» . [٢٣، ص ٨٠]

در باب تلحين نيز به‌واسطۀ انجام اعمال خارق‌العاده‌اى كه در حوزۀ تلاوت انجام داده است؛ القاب متعدّدى؛ از جمله القارئ الموسيقار براى او ذكر كرده‌اند. «هرچند او موسيقى را به‌طور رسمى نياموخت؛ امّا به‌صورت شنيدارى، الحان و نغمات را ياد گرفت، و با بزرگان هنر موسيقى معاشرت داشت» . [۴۵]در اين خصوص نقل شده است كه «در اواخر دهۀ ١٩٣٠ م شيخ درويش الحريرى ^١در يكى از مجالس ترحيم، تلاوت شيخ مصطفى اسماعيل را شنيد، و با تعجّب از او پرسيد: چه كسى اين همه مقام را به تو ياد داده است؟ .

مصطفى اسماعيل پاسخ داد: گوش‌هاى من، هرچه را در طول عمرم شنيده‌ام ضبط كرده‌اند، من آن‌ها را شكل داده‌ام، و روش خود را در اداى تلاوت از آن‌ها استنباط كرده‌ام.

شيخ درويش الحريرى نيز به او گفت: فطرت تو قوى‌تر و صحيح‌تر از تمامى درس‌هاى موسيقى است، و هيچ معهد هنرى‌اى نمى‌تواند چيزى بر آن بيفزايد تا تو را به جايى كه فطرتت رسانيده است برساند، و اين، هديه‌اى از جانب خداوند است» .

[٢٣، ص ٧۶]

«او در حالى‌كه قارى توانمندى بود، موسيقى كلمات را به‌خوبى درك مى‌كرد، و شنونده را با انتخاب يك جملۀ لحنى كه انتظار آن را نداشت، متعجّب مى‌ساخت.

هم‌چنين آگاهى خوبى نسبت به نغمه‌ها و مقامات داشت، و انتقالات مقامى او در اين زمينه، بسيار بديع و نو بود. ^١علاوه بر اين، داراى قفلات ممتازى در پايان آيات بود كه چيزى مشابه آن، در شيوۀ قاريان ديگر يافت نمى‌شود» . [٣٧]

شيخ مصطفى اسماعيل، در مسير ارائۀ الحان تازه، از مقامات گوناگون در تلاوت، استفاده مى‌كرد؛ چنان‌كه اين تنوّع، در كم‌تر قارى‌اى از قاريان هم‌دورۀ او مشاهده مى‌شود ^٢، و طبيعتا اين تنوّع، لازمۀ كار قارى‌اى است كه بناى تلاوت خود را بر تصوير معانى متنوّع قرآن كريم قرار داده است؛ چرا كه آيات متنوّع و موضوعات گوناگون قرآنى، الحان، مقامات و نغمات متنوّعى را مى‌طلبند، و مصطفى اسماعيل با درك بسيار عميق و نبوغ قرآنى خود در اين زمينه، به اين موضوع، كاملا واقف بود، و مقامات اصلى و فرعى بسيارى را در طبقات صوتى مختلف تلاوت‌هاى خود به‌كار برده است.

با بررسى تلاوت‌هاى او مى‌توان طيف وسيعى از اين مقامات را مشاهده كرد. به عنوان مثال، او در تلاوت سورۀ مباركۀ حج، آيات ١-٢٩ كه به سال ١٩۴۵ م در مسجد امام حسين عليه السّلام قاهره اجرا شده است، و به گفتۀ دكتر عبد الخالق محمّد عبد الوهاب ^٣نخستين تلاوت مجلسى ضبط شده از شيخ مصطفى اسماعيل به‌شمار مى‌رود، در حيطۀ مقامات اصلى، از مقاماتى چون بياتى، صبا، حجاز و رست استفاده كرده است، و در خلال اجراى اين مقامات، مقامات فرعى؛ از جمله شورى، نيروز، حجازكار، حسينى، محير، نواثر، بستنكار، هزام و راحة الأرواح را به نمايش گذارده است.

او هم‌چنين در تلاوت سوره‌هاى مريم، حاقّه و نازعات كه به سال ١٩۶٢ م در شهر اسكندريّۀ مصر، اجرا شده، علاوه بر مقامات اصلى؛ همچون بياتى، رست، سيكاه و كرد، از مقامات فرعى؛ از جمله شورى، نيروز، سوزناك، رست ماهور، سيكاه بلدى، هزام، راحة الأرواح، بستنكار، حجازكار، عراق، جهاركاه و ماهور نيز استفاده كرده است.

هم‌چنين در اين تلاوت مى‌توان نمونه‌هاى بسيار جالبى از وقف اسماعيلى را مشاهده كرد كه به راستى، از هنرنمايى‌هاى شيخ مصطفى اسماعيل در القاى مفاهيم آيات به شمار مى‌رود.

 منبع : کتاب الزمن الجمیل / تالیف سید امین میرزایی / صفحه 136